«Πρέπει να μάθουμε από την Ιστορία, να μην την αφήνουμε απλώς να επαναλαμβάνεται… έχουμε μια ευκαιρία να φτιάξουμε κάτι συγκλονιστικό, παγκόσμιας κλάσης, μια Ριβιέρα της Μέσης Ανατολής».
Donald Trump (05/02/2025)

Στις 9 Φεβρουαρίου ολοκληρώθηκε η έκθεση «Κληρονομιά σε κίνδυνο» (Patrimoine en péril)» του μουσείο Τέχνης και Ιστορίας στη Γενεύη (MAH) που ξεκίνησε στις 5 Οκτωβρίου του 2024. Η έκθεση, η οποία αφιερώθηκε στη σύμβαση της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς που υπογράφηκε στη Χάγη το 1954, έχει ως επίκεντρο την προβολή 44 αντικειμένων από τη Γάζα, ενώ συμπεριλαμβάνονται και μερικά ακόμα έργα που θεωρήθηκε ότι ενέπιπταν στην κατηγορία των υπό απειλή δημιουργημάτων προερχόμενα από τη Συρία, το Σουδάν καθώς και από το παλάτι Wilson στη Γενεύη που πήρε φωτιά το 1987. Η προβολή των 44 εκθεμάτων από την Γάζα, από το σύνολο των 500 που βρίσκονται στις αποθήκες του Μουσείου, μοιάζει να κινείται σε μια μεγάλη άσκηση ισορροπίας μεταξύ μιας δήλωσης ενάντια στην πολιτισμική γενοκτονία του Παλαιστινιακού λαού και μιας συνεπούς δυτικής ιστορικής τοποθέτησης που θέλει να επιβεβαιώνει την ανωτερότητα του δυτικού πολιτισμού μέσω της ικανότητάς του να αναγνωρίζει τις ξένες επιδράσεις στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, χωρίς να εισχωρεί στην ευρύτερη πολιτική συγκυρία.

Η αίθουσα του MAH της Γενεύης που φιλοξενεί την έκθεση

Προερχόμενος από μια χώρα προκεχωρημένο φυλάκιο του ΝΑΤΟ και της ρητής υποστήριξης του κράτους δολοφόνου του Ισραήλ, στην οποία οι πολιτισμικοί θεσμοί παρακολουθούν σιωπηροί τη σφαγή 70.000 παλαιστινίων, στάθηκα στην έκθεση με προσοχή και απορία αναλογιζόμενος πόσο θα απείχε μια ανάλογη οργάνωση σε κάποιον αντίστοιχο θεσμό στην Ελλάδα (η επιφυλακτικότητα έρχεται σε δεύτερο χρόνο). Η έκθεση πρόκειται για μια προβολή μέρους των αντικειμένων που, σε συνεργασία με την Εθνική Παλαιστινιακή Αρχή και τον συλλέκτη Jawdat Khoudary το 2007, σε μια συγκυρία όπου έσφιγγε ο κλοιός στην Γάζα και μετατρεπόταν σε μια ζώνη apartheid, είχαν σταλθεί προκειμένου να οργανωθεί η έκθεση «Η Γάζα στη διασταύρωση πολιτισμών» με σκοπό τη συμβολή στη δημιουργία ενός μουσείου στην Deir al Balah στη Γάζα όπου και εντοπίστηκαν. Κάπως έτσι, οι ταχυδρομικές κούτες στην είσοδο δηλώνουν τη διεύθυνση στην οποία πρέπει να επιστρέψουν καθώς και την κατάσταση στην οποία βρίσκονται αυτά τα τέχνεργα παραμένοντας αποσπασμένα από τα υπόλοιπα μέλη τους. Ψηφίδες μαρτυρίας της Nakba που ξεκίνησε το 1948 και που στάθηκαν τυχερές στους ισραηλινούς βομβαρδισμούς και τους αμερικανικούς τεθωρακισμένους εκσκαφείς D9 που «καθάρισαν» τους δρόμους της Γάζας μετατρέποντας τους σε ένα απόκοσμο τοπίο.

Κιβώτια με αρχαιολογικά ευρήματα από τη Γάζα που περιμένουν τον επαναπατρισμό τους

Οι αρχαιολόγοι στον δημόσιο διάλογο αντιμετωπίζονται ταυτόχρονα ως οι «παλαβοί/ες» που καθυστερούν ή εμποδίζουν την εξέλιξη των κατασκευαστικών έργων και άλλοτε ως άλλοι Indiana Jones που αποκαλύπτουν το μυθικό εθνικό παρελθόν προμηνύοντας το ένδοξο μέλλον. Μπορεί ωστόσο να είναι και αλλιώς, με την αρχαιολογία να συμβάλει στην αντίσταση στη μνημοκτονία, την ολοκλήρωση ή την επανάληψη των ειδεχθέστερων καταστροφών που προκάλεσαν οι αποικιοκρατικοί εθνικισμοί. Αποτέλεσμα αυτής της αρχαιολογικής έρευνας είναι η ανάδειξη των αρχαιοτήτων της Γάζας, η οποία ξεκίνησε τη δεκαετία του 1990 και συνεχίστηκε τις επόμενες δεκαετίες σημειώνοντας μεγάλη πρόοδο.

Εργασία στην ανασκαφή της μονής του Άγιου Ιλαρίωνα τον Μάρτιο του 2023

Παλαιστίνιοι και ξένοι αρχαιολόγοι, ερευνητικές ομάδες όπως η Intiqal 2030 ( Μετάβαση), φοιτητές/ριες από τμήματα της Αρχαιολογίας και της Αρχιτεκτονικής του Ισλαμικού πανεπιστημίου της Γάζας, ανειδίκευτοι εργάτες και εθελοντές, εργάστηκαν στις ανασκαφές, για την συντήρηση και αποκατάσταση των αρχαιοτήτων. Παρά την απειλή των βομβαρδισμών και τις ελλείψεις, οι τοπικές κοινότητες μέχρι και τον Οκτώβριο του 2023 συνέχιζαν να παραμένουν ενεργές στην υπόθεση της ανάδειξης της διάρκειας της οικονομικής, θρησκευτικής και πολιτικής δραστηριότητα της περιοχής που εντοπίζεται στους αιώνες.

Οι απόγονοι των προσφύγων της Nakbah, που βρήκαν καταφύγιο στη λωρίδα της Γάζας, γνωρίζουν πως ο βίαιος εκτοπισμός και η δημιουργία παράνομων εποικισμών στη Γιάφα, στην Ανατολική Ιερουσαλήμ και στη Δυτική Όχθη περνάει μέσα από την εξαφάνιση των στοιχείων που τεκμηρίωναν την παρουσία τους. Έτσι, η αρχαιολογία από μέσο για την ιδεολογική ενίσχυση των εθνικισμών και των αποικιοκρατικών τους βλέψεων μπορεί να γίνει εργαλείο για την αποαποικιοποίηση και για τη «δημιουργία στηριγμάτων μνήμης» όπως αναφέρει ο Ισραηλινός αρχαιολόγος, Ραφαέλ Γκρήνμπεργκ.^[1]

 

Επιστρέφοντας στην έκθεση του MAH, που λειτουργεί παράλληλα με την έκθεση «Γάζα, η τέχνη ως πνεύμονας» (Gaza, L’ art comme poumon). Καλλιτέχνες που επιβίωσαν από το μακελειό εκθέτουν από ψηφιακά αρχεία τα έργα τους αντλώντας έμπνευση από την καθημερινότητα που αντιμετωπίζουν στη Λωρίδα της Γάζας. Η απόδοση του κινδύνου των καλλιτεχνικών και πολιτιστικών δημιουργιών κατ’ αυτόν τον τρόπο, καλύπτει ένα χρονολογικό βάθος από την πρωτοδυναστική εποχή τα τέλη 4ης χιλιετίας και φτάνει μέχρι σήμερα, περιλαμβάνοντας εξίσου τους ανθρώπους, όσους/ες αρχαιολόγους, προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές, ανειδίκευτους εργάτες και εθελοντές που εργάστηκαν για την ανάδειξη των παρουσιαζόμενων ευρημάτων, καλλιτεχνών που δημιούργησαν σε αυτές τις συνθήκες. Στη διαδικτυακή ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στις 23 Ιανουαρίου από τις κινήσεις Critical Ancient World Studies Collective και Everyday Orientalism, η Κύπρια αρχαιολόγος, Γεωργία Ανδρέου, από το πανεπιστήμιο του Southampton, στην τοποθέτηση της μετέφερε τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν όσοι εργάζονταν σε ανασκαφές στη Γάζα, μετρώντας τους συναδέλφους της που σκοτώθηκαν ή αναγκάστηκαν να μεταβούν στην Αίγυπτο.

Το χρονολογικό εύρος των προβαλλόμενων τέχνεργων και ιδιαίτερα η έμφαση που δίνεται σε αντικείμενα της κλασικής, της βυζαντινής και της οθωμανικής εποχής αποτελεί επιλογή που συνιστά τοποθέτηση ανάμεσα στην Ισραηλινο-Παλαιστινιακή σύγκρουση, όταν για την αρχαιολογία του Ισραήλ η έμφαση δίνεται στην Ασμοναϊκή δυναστεία από τα μέσα του 2ου αι. π.Χ..  Συναντιούνται έργα που δείχνουν τη διασταύρωση των πολιτισμών της Ανατολικής Μεσογείου.

Αμφορείς μεταφοράς λαδιού από την Κύπρο, κρασιού από τη Ρόδο και τη Γάζα, του 5ου αιώνα π.Χ. και τονυ15ου αι.

Χρωματισμένη οριζόντια δοκός (επίστεγο) του 19ου αιώνα, που βρέθηκε στη Γάζα κάτα την Οθωμανική περίοδο

Κεντρική φωτογραφία στην αίθουσα της έκθεσης αποτελεί η θέα της Γάζας το 1900, διακρίνεται το Τζαμί- Αλ Ομαρί, το αρχαιότερο και μεγαλύτερο τζαμί της Γάζας που λειτουργούσε από τον 12ο αιώνα. Προηγουμένως το κτίριο είχε λειτουργήσει ως βυζαντινή εκκλησία στον 5ο αιώνα μ.Χ., ως τζαμί τον 7ο αι. μ. Χ., ως εκκλησία των Σταυροφόρων τον 12ο αι.

 

Το Τζαμί Αλ- Ομαρί είχε δεχτεί πλήγματα από την Βρετανική πυροβολαρχία το 1917 και καταστράφηκαν σπάνια χειρόγραφα. Το Δεκέμβριο του 2023 βομβαρδίστηκε ξανά (από το Ισραήλ, πληροφορία που παραλείπεται από την περιγραφή της φωτογραφίας στην έκθεση).

Μέρος ταφικής στήλης του 9ου αιώνα: «[Εσύ είσαι] αυτός που συγχωρεί, ο Ελεήμων, ευλόγησε/ σε εσένα και τους αγγέλους σου που είναι κοντά στον Θεό, ευλόγησε/ όπως ευλόγησε τον Αβραάμ και/ την οικογένειά του Αβραάμ. Εσύ είσαι άξιος έπαινου και δόξας».

 

Στο κέντρο της αίθουσας παρουσιάζεται, σε διαστάσεις 7 μέτρων επί 4, τμήμα του ψηφιδωτού δαπέδου που εντοπίστηκε στη μονή του Άγιου Ιλαρίωνα στο Deir al Balah, που χτίστηκε το 580 μ.Χ., την περίοδο όπου η Γάζα αυξήθηκε πληθυσμιακά ως μέρος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και κέντρο διασταύρωσης πολιτισμών. Διακρίνεται η αφιερωματική επιγραφή του ναού στα ελληνικά, ενώ ο διάκοσμος περιλαμβάνει ζώα και πουλιά, πολλά από τα οποία δεν συναντιούνται στην πανίδα της Γάζας. Τον Ιούλιο του 2024 συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο των μνημείων της παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco που βρίσκονται σε κίνδυνο.

Έξω από τα όρια του μουσείου στη Λωρίδα της Γάζας δεν έχει υπάρξει ακόμα μια σαφής καταγραφή του μεγέθους της καταστροφής των πολιτιστικών μνημείων ανάμεσα στον βομβαρδισμό νοσοκομείων, σχολείων, βιβλιοθηκών και κρίσιμων υποδομών. Οι δορυφορικές εικόνες και οι αναφορές ωστόσο, με βεβαιότητα δείχνουν ότι τα κτίρια με μεγάλη πολιτιστική και θρησκευτική σημασία υπήρξαν συστηματικά στόχος των επιστημονικά σχεδιασμένων επιθέσεων του IDF. Ο παλαιστίνιος αρχαιολόγος Fadel Al Utol, αμέσως μετά την απόφαση της εύθραυστης εκεχειρίας στις 27 Ιανουαρίου, διένυσε πολλά χιλιόμετρα με τα πόδια για να επισκεφτεί τον αρχαιολογικό χώρο της Βυζαντινής εκκλησίας-συγκρότημα Mukheitim στη Jabalia που χτίστηκε το 444 μ.Χ., βλέποντας μπροστά του αυτές τις αποκαρδιωτικές εικόνες –που ο ίδιος τράβηξε– με μπάζα από τους συνεχείς βομβαρδισμούς του νοσοκομείου Ai- Awda να έχουν προσγειωθεί στα ψηφιδωτά. Ο Fadel Al Utol στον ιστότοπο Everyday Orientalism δήλωσε, «Πριν πάω να καθαρίσω το σπίτι μου, θέλω να μείνω και να καθαρίσω εδώ. Δεν μπορώ να περιμένω. Πραγματικά με ενοχλεί».

Ο αρχαιολόγος Fadel Al Utol στη Jabalia και εικόνες που δημοσίευσε στο Everyday Orientalism από την κατάσταση του συγκροτήματος]

Στην πρώτη επίσημη συνάντηση του νέου Αμερικανού προέδρου Trump με τον πρωθυπουργό του Ισραήλ Νετανιάχου, ο Trump επανέλαβε το όραμά του να «καθαρίσει αυτό το πράγμα που είχε αναφέρει σε δημοσιογράφους στη διάρκεια μιας πτήσης του από το Las Vegas στο Miami». Με τον Ισραηλινό πρωθυπουργό περιχαρή για τον καλύτερο φίλο που συνάντησε ποτέ και με μεγαλύτερη σαφήνεια στη συνέντευξη τύπου, ο Trump παρουσίασε την «Τελική λύση», την εθνοκάθαρση του παλαιστινιακού πληθυσμού και τη μακροπρόθεσμη προσάρτηση της Λωρίδας της Γάζας. Η αμηχανία με την οποία υποδέχτηκαν ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και η απορία για το αν εννοεί αυτό που λέει ή αν λέει αυτό που εννοεί, θα μπορούσαν να εκληφθούν ως διαφωνίες για το «απρόβλεπτο» ύφος που διατυπώθηκε η θέληση των κυβερνήσεων των ΗΠΑ και του Ισραήλ να μην επιτρέψουν σε 2 εκατομμύρια Παλαιστίνιους να ζήσουν στη γη τους. Άλλωστε, η μετατροπή της Λωρίδας της Γάζας σε ένα κομμάτι γης και η όξυνση της αποικιακής βίας στη Δυτική Όχθη αποτελεί διαδικασία που συστηματικά υλοποιείται τα τελευταία δύο χρόνια μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου και στην οποία οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις συνδράμουν άμεσα ή έμμεσα.

Η επιχείρηση να αποκοπεί ένας λαός με ισχυρή εθνική ταυτότητα από το παρόν και το παρελθόν του έχει καταδικαστεί πολλαπλώς από τον ίδιο κόσμο που θα αντιδρούσε στην ναζιστική αποικιοκρατική βία του Ολοκαυτώματος. Το πρόβλημα ωστόσο είναι ότι η βιομηχανία αυτού του πολέμου αποδεικνύεται τόσο ισχυρή, που ακόμα και όσοι αναγνωρίζουν το εν εξελίξει έγκλημα, δεν θα ήθελαν να εκτεθούν ενάντιά της. Στην έκθεση, για την οποία γίνεται λόγος, εξετάζοντας την αυτοτελώς πέρα από τις παράλληλες δράσεις, θα μπορούσε να σταθεί κανείς στις σιωπές της. Η απουσία των λέξεων Παλαιστίνη και Ισραήλ — που δεν είναι μόνο λέξεις και η παράλειψη να τοποθετηθεί ο οποιοσδήποτε χάρτης, δίνουν την εντύπωση πως η σύγκρουση συμβαίνει σε έναν μη-τόπο, δημιουργώντας μια αποστασιοποίηση του παρελθόντος από το παρόν της συγκεκριμένης περιοχής, παρότι θεωρητικά αναγγέλλεται το αντίθετο. Δημιουργείται η σύγχυση για το ποιος είναι τελικά αυτός πολιτισμός, τίνος είναι οι «κληρονομιές» και κυρίαρχα ποιοι και γιατί τον απειλούν ομνύοντας στο όνομά του. Πώς μπορεί να καταδειχτεί η οικουμενική διάσταση του πολιτισμού όταν αντιμετωπίζεται ξεχωριστά η διαφύλαξη των υλικών καταλοίπων με την εξασφάλιση των υλικών όρων για την επιβίωση του λαού που τα δημιούργησε, ζούσε δίπλα σε αυτά και έχει δικαίωμα να διαχειριστεί.

Το MAH της Γενεύης ως μουσείο υψηλού πολιτισμού είχε δεχτεί και στο παρελθόν πολιτιστικά αντικείμενα με μεγάλη καλλιτεχνική, αξία αποδεικνύοντας πως η ευαισθησία για την προστασία έργων τέχνης μπορεί να μην σημαίνει τίποτα για την οικουμενικότητα των αξιών. Τον Φεβρουάριο του 1939 στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου, κατέφτασε στη Γενεύη ένα τραίνο μεταφέροντας 1.868 κιβώτια με έργα τέχνης από το Μουσείο Prado της Μαδρίτης, το οποίο είχε βομβαρδιστεί από τα αεροπλάνα του Φράνκο από το 1936. Η κυβέρνηση των Δημοκρατικών, μετά από μεγάλη προσπάθεια, είχε συμφωνήσει να τεθούν υπό την προστασία της Κοινωνίας των Εθνών και να επιστρέψουν όταν τελείωνε ο πόλεμος. Η επικράτηση των μοναρχοφασιστικών δυνάμεων μετά την πτώση της Βαρκελώνης βρήκε τα καλλιτεχνικά έργα στη Γενεύη. Ο Φράνκο αντιμετώπισε το γεγονός ως ευκαιρία να προβάλλει την «ισπανικότητα» της μεγάλης τέχνης και να επωφεληθεί οικονομικά. Έτσι, στο MAH διοργανώθηκε τον Ιούνιο του 1939 έκθεση με τους θησαυρούς του Prado. Τελικά, με την ολοκλήρωση της έκθεσης τα έργα του Prado επέστρεψαν στη Μαδρίτη, είχαν πια προστατευτεί και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ήδη ξεκινήσει.

Ποια θα είναι η τύχη των αρχαιοτήτων της Γάζας, θα επιστρέψουν όταν δημιουργηθεί η Ριβιέρα της Μεσογείου για να ψυχαγωγούνται οι μελλοντικοί «καλλιεργημένοι» έποικοι, θα μείνουν για πάντα στη Γενεύη γιατί υπάρχει ανικανότητα από τους Παλαιστίνιους να τις διαφυλάξουν, ενώ καταστρέφονται οι υπόλοιπες ή θα επιστρέψουν σε μια ελεύθερη Παλαιστίνη που θα ζούνε ειρηνικά Μουσουλμάνοι, Εβραίοι και Χριστιανοί. Όποια και αν είναι η προοπτική τους, το βέβαιο είναι πως δεν θα είναι ουδέτερη.

[1] Γιάννης Χαμηλάης, Ραφαέλ Γκρήνμπεργκ, Αρχαιολογία, έθνος και φυλή, αναμέτρηση με το παρελθόν, αποαποικιοποίηση του μέλλοντος στην Ελλάδα και το Ισραήλ, Λαλιώτης Μιχάλης (επιμ.), εκδ. Εκδόσεις τους Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2022, σ.198-201.